Sabtu, 23 Maret 2019

Maneira atu Kria Email



Maneira atu Kria Email Foun ne'ebe Fasil no gratuita - Se imi hakarak atu kria email ida-ne ' ebé foun no uzuáriu iha Mundu - Globa, maibé la hatene oinsá atu kria ne'e mak mai vizita blog ida ne'e.
Hanesan ita hatene katak email gmail mós hela-fatin iha forma nian, imajen ka estátua, ka arkivu tuir ida-idak nia privadu, ne ' ebé oras ne'e barak mak uza, ezemplu facebook, no maibé mós kona-ba blog, maibé ema barak la hatene oinsá atu kria email foun ida ho gratuitu, tanba ne'e ho artigu ida-ne'e sei hakerek medida ne ' ebé akompaña hosi figura ho intensaun atu ajuda kamarada sira-ne ' ebé la hatene oinsá atu kria email ida

 
  1. Ba dahuluk ita sei ba vizita alamat ida ne'e www.gmail.com depois hanehan Enter
  2. Sei mosu figura email nian mak hanesan tuir mai:
    3. Tuir mai sei mosu box (kotak) identidade nian, depois priense identidade tuir mahusuk sira kada          box ida-idak mak hanesan :
      4. No tuir mai sei tama ba box kodigu (kode) verifikasaun nian. iha ne'eba GURU hili deit                       mensajem (SMS) nian.
      5. klik deit Lanjut, no GURU sei hetan mensajem (SMS) husi numeru ida ne'e : 4664000.                       Hanesan kodigu (Kode) Verifikasaun husi Google ba email. Karik simu tia ona mensajem, tuir              mai GURU priense iha box ida tuir mai neé :
      6. Priense kodigu (kode) ida ohin haruka mai ne'e. Tuir mai sei iha aprezentasaun hanesan tuir                 mai ne'e, GURU bele hatama (Upload) Foto Profile liu husi Tambahkan Foto Profile. GURU           sei foti foto husi ita nia PC, Karik lakoi hatama foto profile, GURU bele klik iha Langkah                   Berikutnya. Aprezentasaun mak hanesan tuir mai ne'e :
      7. Tuir mai sei to'o iha figura Selamat Datang!

      Atensaun ba GURU nia email foun ne'e. Di'ak liu GURU hakerek tia ho nia password atu nune'e         GURU labele haluhan. Tuir mai klik iha Lanjutkan ke Gmail
     8. Klik Lanjut ba iha gmail, hein oitoan durante Loading, no GURU sei tama ba media Rai nian.
GURU nia email klaru no loos tiha ona,,,GURU bele uza tuir nessesidade GURU nian.

Saida mak Laptop

Laptop hanesan komputador privadu ne’ebe mak portable ou bele mos dehan bele lori ba fatin seluk. Laptop ne’e rasik hanaran husi ninia modelu ne’ebe mak sempre hatur iha pangkuan nia leten, Lap Top = iha pangkuan nia leten.Laptop ou baibain bolu ho naran komputador jinjing (bolu ho lian Indonesia). Laptop hanesan komputador ne’ebe mak bele lori la’o ho ninia medida ne’ebe mak ki’ik no kama’an, ninia todan +/- 1-6 kg, depende ba iha ninia medida, sasan (tool), no spesifiku laptop ne’e rasik. Enerjia ne’ebe mak laptop ne’e rasik hetan husi pila (bateria) ou adaptor A/C ne’ebe mak bele utiliza hodi karega fila fali pila (bateria) refere no mos bele halakan fali laptop ne’e rasik. Laptop ninia pila (bateria) ne’e rasik bele augenta to’o +/- oras ida to’o oras ne’en antes bateria mate (remata), depende ba iha modelu (oinsa ita atu uza laptop ne’e rasik), depende mos ba ninia espesifikasaun, no bateria ninia medida.

 
Laptop sai hanesan topiku serius iha produsen no desin PC sira nia matan, tama iha inisiu 1970-1979, wainhira komputador privadu ne’ebe mak portable ne’e hetan prioridade liu hodi hasa’e ba iha oin. Alan Key di Xerox PARC halo imajinasaun ida konaba personel ne’ebe mak bolu “Personel Portable Information Manipulator” iha tinan 1985, no nia mos halo konteudu ida konaba personel refere iha teoria ida ne’ebe mak ho naran “Dynabook” iha tinan 1972.
Projetu (Proyek) IMB SCAMP (Special Computer APL Machine Portable) halo publikasaun iha tinan 1973. Prototipe ida ne’e hetan baze fundamental husi Processor PALM (Put All Login in Microcode). IBM 5100, komputador portable dahuluk ne’ebe mak validu komersialmente, mosu iha fulan setembru nia laran iha tinan 1975, no bazeia ba prototipe SCAMP.
Komputador Portable ne’ebe mak iha makina CPU (Control Processing Unit) nia bit 8 (Ualu) ida ne’e aseita larguramente no totalmente aumenta ba bebeik. Osborne 1, ne’ebe mak hala’o iha tinan 1981, utiliza zilog Z80 no nia peso (todan) bele to’o kilograma 10,7 ida ne’e mos seidauk konta ho ninia pila (Batery). Monitor CRT 5 Inch deit ou Sentimetru 13, no utiliza single density floppy drive 5,26 inch. No iha tinan ne’ebe mak hanesan halo mos publikasaun ba komputador laptop portable ne’ebe mak dahuluk (primeiru) ne’e, ho naran Epson HX 20.
Laptop dahuluk (primeiru) ne’ebe mak ho flip form factor mosu iha inisiu 1980-an. Magnmum dulmont publikamente fo sai iha Australia iha tinan 1981 – 1982 maibe globalmente to’o iha tinan 1984 – 1985.
CPU sira ne’ebe mak utiliza ne’e entre Inter 1990 i386SL, kria ou hari’i hodi nune’e bele utiliza enerjia ida minimu atu bele hasa’e enerjia pila (batria) komputador portable nian, no mos suporta husi manajemen daya dinamis hanesan Intel SpeedStep no AMD PowerNow iha dezenhu balun.

Laptop hanesan komputador ne’ebe mak ita bele muda ba fatin seluk ne’ebe mak ho ninia medida ki’ik no kama’an. Maibe, depende ba ninia espesifiku, alat, no bele utiliza iha ambiente ne’ebe mak la hanesan alen de komputador seluk. Inklui mos ninia ekrã (layar), keyboard, no trackpad ou trackball, ne’ebe mak iha funsaun hanesan ho mouse. Tanba atu uza iha fatin ne’ebe deit, laptop iha rasik ninia pila (bateria) ne’ebe mak ladun poupa enerjia eletrika wainhira hala’o hela servisu ho laptop la uja stop kontak (sumber listrik). Laptop mos hanesan ho adaptor ne’ebe mak bele utiliza enerjia eletrika husi stop kontak no karega fila fali ba iha pila (bateria).
Signifikamente, laptop prosesa tarde liu fali ho komputador dekstop. Maibe, ho mudansa teknologia ne’ebe mak avansadu liu, laptop hala’o servisu atu hanesan mos ho komputador dekstop. Laptop high-end sempre hala’o servisu ho diak liu duke komputador dekstop ne’ebe mak iha espesifikasi tu’un liu. Maioria laptop mak eziste ona I/O Port, hanesan USB port, keyboard ne’ebe mak estandar no mouse hodi uza ba iha laptop. Laptop ne’ebe mak modernu ne’e sempre hamutuk ona ho adaptor rede nirkable/ wireless nian, ne’ebe mak hafasil utilizador (user) atu bele asesu ba iha internet sem presija tan fiu (cable).
Laptop barak liu mak utiliza LCD (Liquid Crystal Display) ne’ebe mak ho ninia medida husi 10 inch to’o 17 inch, depende ba iha laptop ne’e ninia medida rasik. Alén ida ne’e, keyboard ne’ebe mak eziste iha laptop sira mos iha hotu ninia screen touch ne’ebe mak iha funsaun atu troka fali mouse, screen touch ho keyboard refere mos bele monta iha Port PS/2 karik permite.
Diferensa ho komputador Dekstop (Personal Computer), laptop eziste ninia komponente ekstra ne’ebe mak dejeñu espesialidade atu fo suporta ba komputador jinjing ne’ebe mak portable ne’e. Bazikamente, karakter ne’ebe mak laptop ne’e iha hanesan ninia medida ne’ebe mak ki’ik, ladún poupa enerjia eletrika, no efisiensia. Laptop ne’e baibain ninia folin ne’e karun liu, ne’e mos depende ba iha modelu/ merk no spesifiku komponente sira nia, maske nune’e mos folin husi komputador jinjing ne’e rasik mos la do’ok ou la karun liu ho komputador dekstop.
Hanesan ita hatene laptop ne’e rasik ita bele bolu komputador privadu ne’ebe mak ita bele lori ba tau iha fatin-fatin, laptop iha ninia funsaun hanesan mos ho komputador dekstop (Desktop Computer/ Personal Computer) em jeralmente. Komponente sira ne’ebe mak eziste iha laptop nia laran ne’e mos hanesan hotu ho komponente sira ne’e mak iha komputador dekstop nia laran, maibe nia iha diferensa ne’e mak iha ninia medida ne’e ki’ik liu, nia pesu ne’e kama’an oituan, la manas lalais, no ladún poupa enerjia barak.
Tuir mai ne'e modelu ba Laptop nia rasik ne'ebe mak koniesidu ou popular liu iha Timor Lorosa'e:
  1. Netbook
Netbook hanesan varian ida ne’ebe mak mai husi komputador jinjing (Laptop) ne’ebe mak kria hodi kompleta nesesidade komunikasaun nirkable nian no nesesidade wainhira asesu ba iha Internet. Ho ninia baze ne’ebe mak kriadu atu utiliza hanesan sasan ida ne’ebe mak importante tebes wainhira kria ou hadia Web, no hakerek dokumentu elektroniku, netbook depende liu ba iha internet ne’ebe mak atu asesu husi fatin do’ok ba aplikasaun ne’ebe mak ho aplikasaun web, ba utilizador ne’ebe mak la presija komputador dekstop ho espesifiku bo’ot. Netbook ne’e rasik baibain utiliza sistema operasaun (OS) Windows XP no mos Linux, tanba sistema operasaun balun bele minimiza fali enerjia komputador nian, ezemplu hanesan sistema operasaun (OS) Windows Vista. Konaba medida, netbook hetan 4,8 inch to’o 13 inch, em jeralmente ninia todan entre 2 to’o 3 pon (1kg) no baibain ne’e nia folin baratu liu fali laptop sira.
  1. Mainstream
Laptop ida ne’e ninia modelu atu hanesan, posesor ne’ebe mak utiliza ne’e intel core i5, i3, no core 2 duo, memori minimal 2GB, hetan driver ne’ebe mak bele le’e no hakerek iha dvd, keyboard ne’ebe mak ninia medida ne’e nakonu hotu ou bele mos dehan ninia medida ne’e 80% bo’ot liu fali ninia luan ne’e.
  1. Tablet PC
Laptop ida ne’e iha mos ninia Ekrã ne’ebe mak bele kaer deit ou hatudu ho liman (Sreen Touch) nune’e fasil mai ita atu dulas (putar) nia, no fasil liu mai ita atu lori ba ne’ebe deit.
Iha inisiu 2010, laptop ida ne’e sai hanesan tren ne’ebe mak foun no kapas liu. Tren ida ne’e hetan komando bo’ot husi fabrika Apple Inc ne’ebe mak hamosu Ipad ba iha merkadu internasional. Maibe, hetan mos diferensa oituan entre Tablet PC no Ipad, hanesan tuir mai ne’e :
  • Table PC utiliza Styles ne’ebe mak utliza ona. Maibe, Ipad utiliza liman fuan.
  • Tablet PC ho signifika hanesan laptop ne’ebe mak diferensa. Maibe, Ipad ho signifia hanesan Gadget.

Laptop rasik iha ninia vantajem balun ne’ebe mak ita bele senti no hetan wainhira halo servisu ho utiliza laptop, maske nune’e la signifika katak laptop hanesan sasan elektroniku ne’ebe mak perfeitu los ona. Hanesan iha kraik ne’e eziste ona desvantajem balun ne’ebe ita tenki hatene wainhira utiliza laptop.
  • Folin karun
Se karik ita hakarak hola laptop ne’ebe mak ninia espesifiku diak no iha kualidade diak hanesan ho komputador dekstop, entaun ita tenki hasai osan ne’ebe mak barak duke ita hola komputador dekstop.
  • Atensaun
Tamba ninia folin ne’ebe mak karun, entaun laptop sempre sai hanesan sasan ne’ebe mak ema naok ten sira buka. Nune’e ita tenki fo atensaun ekstra didiak ba laptop wainhira ita lori ba fatin-fatin.

  • Manutensaun
Hanesan ho ninia fiziku ne’ebe mak unidade (hamutuk iha fatin ida deit), laptop presija hetan manutensaun ne’ebe mak kuidadumente. Wainhira Kafe ou xa mak fakar iha laptop ninia keyboard nia leten ida ne’e bele fo impaktu bo’ot ba sistema sira bele mate.


Ninia desvantagem ne'ebe mak ita bele hare'e iha Laptop ne'e mak:
  • Produktivitas
Laptop ne’e rasik bele hatur no utiliza iha fatin-fatin ne’ebe mak PC dekstop labele atu halo. Ezemplu: Staff husi ofisina balun utiliza e-mail durante oras ba oras iha kareta laran, ou estudante universitariu balun mos halo ninia servisu meteria nian iha jardin no kantin universidade nian wainhira oras intervalu eskola nian.

  • Hakbesik-an
Lori la’o laptop ne’e rasik signifika hetan informasaun ne’ebe mak lalais no luan, no servisu privadu mos. Hakbesik-an ba iha parseiru servisu ou estudu nian hodi halo kolaborasaun ne’ebe mak diak liu tan utiliza laptop ne’e rasik, laptop rasik bele fo solusaun diak no publikamente ba problema balun bainhira deit, no iha ne’ebe deit.
  • Medida
Hanesan ita hatene ona katak laptop ne’e ninia medida ki’ik liu fali PC dekstop. Ida ne’e iha vantajem wainhira sala ou kuartu atu tau komputador ne’e iha premium nia laran, ezemplu iha apartamentu ki’ik oan balun no asrama estudante sira nia, no mos se karik wainhira laptop ne’e la uza ona ita bele taka tiha no rai didiak tiha fali iha pasta ou armari laran.
  • Enerjia
Laptop ninia enerjia ne’e ki’ik liu fali PC dekstop nian. Baibain laptop ida utiliza 20-90 W, hetan diferensa bo’ot ho 100-800 W PC dekstop nian. Ida ne’e diak tebes atu bele utiliza hodi halo negosiu (ne’ebe mak hala’o ho komputador privadu atus ba atus, hodi hare fali ba iha potensia balun) no ba iha uma sira ne’ebe mak iha komputador eziste no la’o 24/7 (ezemplu hanesan server media uma nian, printer server no sira seluk tan).

Sistema Multimedia

Definisaun Multimedia


Molok atu ba kontinuasaun sobre lukru sistema komunikasaun ruma kumpara sira seluk,presiza halo klarifikasaun ba definisaun importante balun.Sistema komunikasaun analog katak nebe halo transmisaun  signal analog sira –nee mak time signal nebe iha valor kontinhu no interval tempu definidu. Kuandu time signal analog refere  iha sample,maka sei akontese urutan numeru (valores) nebe tenke transmisi duni.Lista valor nee sei analog-nebe bele ho valor unlimited.Sistema nee seidauk digital.Ita dehan nee nudar sistema diskrit hasouru tempu(discrete time) sistema sampel tiha ona(sampled system).Kuandu valores sampel tiha ona nee halo sai ba korpu/unidade diskrit (ex. Integer), maka sistema nee sai ona digital.

Multi (Latin) : oin-oin / barak
  

Medium(Latin) : - buat neebe uja atu hatoo ka foti buat ruma

                            -  hanesan mos sasan neebe uja atu halo distribuisaun/fahe no hatudu informasaun ruma..

                           - kombinasaun husi elementu tolu ; text,grafik,audio.

Tan nee Multimedia nia definisaun sai hanesan utilizador husi media balun neebe diferente atu bele halo ligasaun no hatoo informasaun ho forma;text,audio,grafiku no video.

  

* Definisaun Video



Video hanesan teknologia neebe halo prosesamentu ba redi elektroniku neebe representa imajen book-an.Aplikasaun jeral husi teknologia video mak tv/televisaun.

Ho mundu nia globalizasaun ohin loron teknologia video hanesan teknologia ida neebe importante tebes iha komunikasaun multimedia,iha neebe video bele fo sai informasaun detalladu
 

ho forma text,lian,no imajen/gambar.



* Tipu Video

* Video Analog

Iha parte ida nee nia uja rede/sinyal elektrik(gelombang analog).Hirak neebe uja video analog mak hanesan Siaran/anunsiu TV nian neebe bele ba too iha kada uma  sira.Hafoin mos ho video player neebe uja kaset VHS ka Betacam.Jeralmente iha fita kaset video nia laran iha track 3 mak hanesan: track imajen,track suara,track control.



* Video Digital

Sinyal digital tuituir bilangan 1 no 0.Atu nia forma sau sinyal digital entaun halao modifikasaun sinyal analog  ba iha forma sinyal digital.Ida nee akontese prosesu modifikasaun husi camcorder analog neebe uja kaset ba iha komputador.

Prosesu nee hanaran “proses capture”,maibe agora teknologia camcorder eziste ona metodu rekaman nian.

 

Digital Video.



Digital video hanesan parte ida husi sistem video recording neebe servisu utiliza sistem digital duke ho analog husi parte representasaun video.

Baibain digital video halao rekam husi tape,hafoin dezenvolve liu husi optical disk,hanesan VCD no DVD.

Sasan neebe bele uja atu fo sai resultadu video digital mak CAMCORDER,neebe uja atu bele rekam imajen sira husi video no audio.

Tipu tipu husi camcorder mak hanesan : miniDV,DVD,camcorder no digital8.                                                 


 mini-DV Camcorder

 

Camcorder iha komponente 3,mak hanesan :

1.Lensa : Atu hadia naroman/cahaya,zoom no nia kecepatan/velosidade shuter.

2.Imager : Atu hala'o konversi naroman/cahaya ba fali sinyal/redi elektronik video                  nian.

3.Recorder : Atu hakerek sinyal video ba fali storage / Media penyimpanan.





* Formatu File Video.



Formatu file iha video laran hanesan buat neebe importante tebes.Integrasi video digital ba iha aplikasaun multimedia ho tipu barak neebe diferente.

Formatu hirak ne'e mak hanesan : MPEG,AVI,MOV.



1.Montion Picture Express Group (MPEG):



MPEG hanesan skema kompresi no spesifiksaun formatu file video digital neebe dezenvolve husi grupu ida ne'e.MPEG hanesan parte ida husi “rich media” neebe suporta ba website no alamat website barak neebe iha video no animasi.Kuaze web browser neebe konhesidu sira uja formatu mpeg.

Mpeg neebe foun/foin sai suporta hardware neebe baratu no iha teknologia neebe foin atu dezenvolve,hanesan DVD.



2.Audio Video Interleave (AVI):



AVI hanesan format video no animasaun neebe uja iha multimedia video .Nia hanesan mos format video neebe sai hanesan standart ba microsoft no windows nuudar nia platform.

Desvantajem ba user file AVI ba playback mak ita tenke troka file ba iha formatu seluk ba iha nia playback.



3.MOV :



MOV uja ba iha quicktime,standart husi apple.Bele loke husi windows no macintosh.

Definsaun Blog

Weblog ou babain ema bolu blog, agora dadaun famouso tebes iha mundo no mos iha Timor-Leste. Blog hanesan ponte transformasaun hobby ne'ebe mak kapaas ho nia valor positivo nune'e mos bele hetan informasaun no kolega barak liu tan iha mundo teknologia. Blog agora dadaun ne'e sai hanesan situs privadu ne'ebe bele uja hodi hakerek esperiensia privadu, no mos halo'o promosaun bisnis ne'ebe ita iha, e bele mos fahe matenek liu husi blog
Blog ou Web blog hanesan promosaun moris digital ne'ebe mak avansadu husi loron ba loron. Iha internet, blog prepara gratuita ba sese deit, inklu dezenu, hosting e ate funsaun seluk ne'ebe mak bele halo'o ita nia blog kapaas liu tan e fasil atu halo'o publikasaun.
Blog fo-foun uja husi ema artista no selebriti sira deit tamba iha tempu ne'eba kuandu atu kria blog persija orsamentu barak, kompostu husi nia dezenu, Domain, selu Hosting no nia manutensaun ba blog. Iha parte seluk persija mos konesimentu klean kona ba Language Programming hanesan PHP no MySQL. Maibe hare ba kondisaun ne'ebe avansadu tebes, ikus-ikus ne'e iha ona situs barak mak prepara ona blog gratuita no la persija konesimentu klean kona ba Language programming. Agora dadaun iha fasilitator barak mak prepara ona situs no blog ho gratuita, hanesan blogger, blogdrive, blogsome, wordpress nst, no ida famouso liu mak blogger.com ne'ebe mak utilijador barak liu tamba fasil atu maneija nia template tuir nescesidade. Iha ne'e sei halo'o esplikasaun kona ba blogger deit tamba blog ida ne'e mak famouso liu iha mundo, ema barak uja blog ida ne'e tamba blog ida ne'e comfortable no fasil atu halo'o operasaun.

Net Cut/Tesi Jaringan

kolega sira hotu mundo agora buat hotu lao ho'o teknologia entaun oinsa ita atu cut jaringan hos spot/jaringan publik ita tenki presisa uluk sofware atu nune'e foin ita bele setting hodi cut jaringan, ba'a kolega sira nebe'e gosta uza jaringan full iha area public entaun imi nia maun alin hau posting toturial ida ne'e hodi hametin ita nia ilmu sai diak liutan maibe uluk dadaun ita perisisa download sofatware net cut ba'a kolega nebe'e iha interese e sedauk hatene net cut iha area nebe entaun kolega barak mak sei pailengo hela, ba'a bibi rusa sira nebe hakarak download software net-cut klik iha ne'e net_cut 
 
      kolega sira download hotu instal depois instal remata kolega sr setting ketik CMD funsaun para hare kolega sira nia Ip address wainhira kolega hatene tia kolega sira nia ip address entaun los ona kolega sr bele cut jarinagn ema seluk nian wainhira atu cut jaringan ema seluk nian iha area jaringan publik entaun kolega tau  tanda sentang/tanda benar ba'a kolega sira nia ip address maibe tenki hare didiak, nia funsaun ita wainhira tau tanda sentang ba'a ita nia ip adress ne'e hatudu katak ita nia deit mak ita aktivo ema nian la aktivo entaun jaringan ne'e nakuno iha area ita nian dt ema seluk nia minin tanba ita taka hela sira nian nebe'e server la baca ip address sira nian ida...to'o ba'a iha ne'e deit agr kolega sira bele pratikun mesak wainhira tur iha jaringn publik, hau fiar katak kolega sr bele.....
Atu komprende diakliu tan kolega sira bele ba'a hare imazin nebe'e wainhira ita seting cut jaringan mak tuir mai ne'e.
wainhirs ita instal reamata otomatis program net cut mosu iha layar dikstop entaun ita klik para activo program depois ita setting hodi tesi jaringan ema seluk nian maibe kolega sira wainhira atu activo program net cut kolega sira hatene uluk kolega nia ip address mak fn bele hakat mai iha area ida ne'e...

                                               2














                                               3
                                              4




Karik lifuan balun mak hau hekerek ladun los kolega sira
bele hato iha kotak komentario hare link iha okos...obrigado

Maneira Troka Logo Google

Logo Google di homepage ternyata bisa kita ganti dengan selera kita. Untuk menggantinya, ikuti langkah-langkah berikut:

  1. Silakan masuk ke:  Honorio A. Dos santos Pereira
  2. Maka tampil gambar seperti di bawah ini.


3.   Masukkan nama logo yang ingin anda tampilkan. Lalu pilih jenis font dan kemudian pada bagian bawah, klik ‘Create My Search Engine’. Maka tampilannya akan seperti gambar di bawah ini.

Logo diganti dengan 'Nama Anda'
4.  Copy alamat URL yang ada di addressbar. Klik Tool > Option> General seperti gambar di bawah.

Masuk ke setting homepage

5.  Pastekan alamat URL tadi pada homepage, seperti gambar di bawah.

Selasa, 12 Maret 2019

Definisaun Sistema Informasaun Teknologia

tar para a navegação

Saltar para a pesquisa
Definisaun komputardor-komputador mak sasan ne’ebe ita uja halo dadus tu’uir
prosedura neebe formula ona.Sistema informasaun kombinasau husi teknologia informasaun no aktividades ne’ebe ema halo husi teknologia,nia fo apoio oprasaun no manegementu.Nia objective neebe luan tebe,sistema informasaun halo sai hanesan interacsaun ba ema,prosesu algorithmic, dadus, no liman sira.
Iha sistema informasaun ne’ebe halo la hanesan no iha komputador,sistema( TIK),no prosesu ba fila liman sira.Gambar terkait
Sistema informasaun ne’ebe lahanesan husi teknologia informasaun
iha sistema informasaun nia laran,baibain hare iha kompanente TIK nian ida nee hanesan benifisiu teknologis.Iha definisaun nee halo organisasaun teknologia informasaun no komunikasaun(TIK),maibe no oinsa eme bele halo interaksaun ho teknologia no fo apoio prosesu ba fila no objective ba teknologia informasaun.
Sistema informasun mos nia prosesu lahanesan no fila liman,sistema informasau mos kontrola konaba modernisaun atu prosesu fila liman nian.sistema informasun hanoin atu fahe
nia tipe privadu husi sistema servisu.Sistema servisu hanesan sistema neebe ema uja ho sasan eletronika hodi halo servisu no esforsu an halo produsaun, neebe nia resultado atu fo sai atu nu’une ema bele sosa.Sistema informasaun hanesan ,transmisaun,rai,foti,manipulasaun,no fo sai,informasaun.
Ho ida nee,sistema informasaun halo relasun ho sistema dadus hodi halo aktividades sistema seluk.Sistema informasaun hanesan,forma komunikasaun ida iha sistema dadus ne’ebe sai hanesan prosesu ou forma husi memoria social,sistema sosal mos hetan nao formal ne’ebe fo apoio husi ema neebe foti informasaun  neebe los.sistema informsaun focus liu ba studa no disiplina husi sisrema organisasaun informatika.
Sistema informasaun hanesan relasaun ho terorganisasaun husi populasaun,ho sasan ne’ebe ta bele ha n re no halo aplikasaun (lunak) no mos sasan ne’ebe ita bele kaer,hare no monta no esforsu ahalo komunikasaun atu hatama dadus,muda,no fahe informasaun iha organisasaun nia laran.Tuir Mc Leod; informasaun hanesan sistema ne’ebe nia forsa no hatama informasaun nia ba media nescesidade halo troka lor-loron ne’ebe fo apoio objective ba manajerisaun organisasaun iha hotu no atu fosai iha informasaun.
1.Tuir Tata Sutrabri,Kom,MM; Sistema informsaun hanesan sistema ida organisaun ida ne’ebe atu hasoru servisu estrategio husi organisasaunatu hetan parte iha liur no fo informasau – informasaum ne’ebe espersial persisa.
2.Tuir Erwan Arbie nia hanoin;
Sistema informasaun hanesan sistema organisaun ida ne’ebe hasoru necesidade halo no troka loran atu ajuda no apoio operasau,sai manajerasaun husi organisaun ida neeba aju halo fasilitasaun no fo informasaun ne’ebe persisa.
3.Tuir Tafri D. Muhyuzir nia nia hanoin;
Sisema informasun hanesan dadus neebe ita hatama atu klasifikasaun ho foti ou halo sai hanesan informasaun intitas relasaun no apoiu mesak husi ida ba seluk,bainhira sai hanesan infirmsaun folin ba ema hotu.
4.Tuir O Brien Nia hanoin; ne’e
Sistema informasaun hanesan konbinasaun husi unit be halo ema (hardware),no (software),rede komputador no rede komunikasaun dadus (komunikasaun),ho database ne’ebe hatama,mudah,no foinformasaun konaba forma organisaun ida.
    1.1.Kompanente sistema informasaun
Komputador iha intruksaun hira,ne’ebe facta,hodi rai ema no prosedura sistema informasaun hetan kategorisau iha parte ha’at;
1.Sistema informasau management
2.Sistemsa fo apoio no desizaun
3.Sistema informasaun eksekusaun
4.Troka sistema no prosesu.
2.Funsaun Siatema Informasaun
Funsaunba sistema informasaun nee daik no prosesu apoio no teknologia a’as tebes,no esforsu an ne’ebe kualidade no a’as tebes iha kompania.Sistema informasaun manezamentu atu fo apoiu operasau ba manezamentu no desizaun idakatak organisaun nia laran.siatema informasaun  manezamentu nia objetivu no nia resultado informasaun ne’ebe halo ba kompania.
Tamba ne’e kometmentu kompania atu halao sistema informasaun manezantu ne’ebe tenki a’as no prosesu  ne’ebe akontese produsaun sai  hanesan vantage ba kompania.
Informasau no resultadu ba sistema informasaun hetan diak liu ba manezentu,mak analisa sistema tenki halo
tur nesicidade-nesecidado informasaun persisa,no
halo servisu ba lever oin-oin ne’ebe a’as iha manezamentu ho nia tipe ita foti.
Defenisau  definisaun iha leten hare liu ba nia objective forma husi sistema informasaun manezementu hanesan organizaun informasaun nian ne’ebe foti desicizaun ida ba manezamentu estrategis diak.
Sistema informasaun manezamentu sai sistema ne’ebe diak ba organisazaun dadus no mos informasaun ne’ebe sei relasaun ho servisu – servisu organizasaun .    
Funsaun kompanente husi komputador Mother Board Motherboard mak komponente komputador nian ne’ebe ita.
1. Konfigurasi Server                                              Konfigurasaun ba server Ubuntu uja Command Line no Gui sudo touch /etc/apt/sources.list /etc/apt/sources.list.backup sudo .
        Saida Mak DCHP: Saida Mak DCHP ?? DCHP liafuan badak husi Dynamic Configuration Host Protoco
l . DCHP mak protokolu nebee nia basiku iha client/server.
2. Funsaun sistema Informasaun iha parte mak hanesan tu’ur mai nee;
3.Aumenta stabilidade dadus ne’ebe tempo lalais atu fahe ba ema ne’ebe uja ,tenki iha              sistem informasaun
4. Promete kualidade diak no objective sistema informasaun ne’ebe kritis.
5. Aumente prosesu ne’ebe no diak,
6. Identifikasaun nesecidade-nesecidade sei apoio husi sistema informasaun,
7. Konsenkuensia- konsenkuensia ekonomia husi sistema informasaun no teknologia foun.
8. Fahe aktividade aplikasaun hanesan iha sistema.
9. Organisasaun halo sistema informasun atu troka- troka osan no hetan resultado husi ema ne’ebe sai hanesan serverdor.
10. Sistema informasaun managementu atu fo apoio ba sisetema ida hare konaba modelu.
11.Sitema informasaun managementu hanesan servisu manezamentu nian
12.sistema informasaun atu halo operasaun ba servisu operasional efektivu no efensiesia,operasaun halo prosedura no fo desizaun hatene liu konaba parte ne’ebe program.
3.Sistema Informasau Nia Objectivo ;
Ojectivo sistema informasaun hanesan atu fo informasaun no faheba parte ne’ebe ita persisa informasaun seluk,iha parte liur ne’ebe diak no mos parte ne’ebe iha laran.Sistema hanesan henesan informasaun ida ne’ebe subjek/subsistema husi sistema informasaun organisaun.Atu informasaun nia resultado husi sistema informasaun hetan diak atu fahe manezamentu,mak analisa sistema halo tuur necesidade-necesidade informasaun neebe persisa mak atu halo aktividade- aktividade oin-oin no aumente ninia menazentu (lever).
3.1.Sistema Informasaun Nia Objectivo Iha Parte Haneasan Tuir Mai Nee;
1.sasan ne’ebe sistema informasaunniha.
2.Promete no halo tuir kualidade no objective sistema informasun ne’ebe kritis.
3.Prosesu rancan ne’ebe hanesan efesiente diak,
4.Indentifikasaun nesecidade-necisidade sei apoiu ba sistema informasaun,
5.Konsenkuensia-Konsenkuensia ekonomia iha sistema informasaun,
6.Fahe aktividede aplikasaun iha modern no sistema,
7.Investikasaun nafatin neebe sei  dook husi sistema informasaun,
8.Organisasun halo sistema informasaun no ceek informasaun no fahe rekenim Koran no    ne’ebe akontese.
4.Sistema Informasaun Ninia Vantagem
Sistem informasaun nia Vantagem koalia konaba vantation system Information dalaruma objective barak iha moris lor-loron no hahu husi boot too kiik no dala ruma mos ita la persisa atu fo vantagem husi sistema informasaun.Deratamente kedas ita nia vantagem husi informasaun.Vantajen husi Software ne'e mak custo ba investimentu kiik, kualidade empenhu (modern) no seguransa diak tebes, bele halo lokalisaun no livre. Nasaun barak mak oras ne'e halo politika migrasaun ba FOSS (Free Open Source Software) ho suporta husi governu ba inisiativa FOSS nian ho fo intensivu ho desenvolve politika hodi suporta uza no desenvolve FOSS ba interese nasional nasaun nian. Nasaun sira ne'e hanoin katak ho uza FOSS bele enkoraza industria software local hodi desenvolve, hamenus gastu orsamentu ba iha tenderizasaun software iha instituisaun governu nian.Desenvolvimentu FOSS iha Timor Leste sei menus, FOSS sei konsidera hanesan buat foun ida, no ema sira nebe'e mak uza FOSS se limita ba halo instalasaun ba software deit, sidauk halo mudifikasuan, sidauk aumenta fitur no mos sidauk hadia bug nebe'e mak iha. Ho razaun tamba recurso humanu ba iha area ida ne'e limitadu, sidauk iha informasuan no dokumentasuan mak kompletu, 100% escola teknika informatika no Universidade mak iha area Informatika sidauk hatama FOSS ba sira nia kurikulum.
  1. Sai sarana foti dezisaun;foti desizaun ida neebe akontese iha sistema informasaun neebe inportante tebes,tamba nee sistema informasaun bele halo impaktu no mos konsenkuesia husi desizaun ita foti lor-loron ba parte neebe sei iha probema laran.
  2. Sai hanesan Sarana halo dadus;iha sistema ida nee vital tebes tamba nee ho akontesementu nedie sai ba media dadus  ninian no ejiji atu fo sai fasiltasaun no fo
  3. dadus no nia objective diak sei kolia sai ba pupulasaun konaba politika,social,kultura,ekononia,kontador no prosesu konaba moris no fo dadus neebe sei sai hanesan topico iha pupulasaun bainhira fahe asan hanesan radio,televisaun,surat,neebe liu husi social media neebe agora dadaun iha rai laran.
  4. Sai hanesan sasan kontrola dadus;sai hanesan kontrola dadus no hanoin hanesan sistema informasaun neebe inportante mos atu komtrola dadus neebe iha populasaun la tuir korente no bele halo tuir konsesntrasaun efektivu husi dadus seluk.husi sistema informasau mesak diak atu sai kontrola dadus neebe iha populasaun nia laran nafatin tau matan efektivo husi dadus seluk.
4.1.SistemaInformasaun Nia Desvantejem
Desvantajem husi sistema informasaun koalia konaba desvantajem sistema informasaun neebe lahusik husi desvantajem- desvantajem mosu iha sistema informasaun no agora nee sei menus liu no mos klaru konaba saida deit desvantajen-desvantajen iha sistema informsaun nia laran.
1.Iha Indikasaun sasan neebe halo sistema informsaun iha populasaun neebe inportante sai susar iha oknum‑oknum neebe ho nia objective neebe sai hasesan sasan modern no inportante iha fatin ba populasaun‑populasaun sira nia objective no sasan neebe sei modern liu ba saude.Iha problema ida nee saindefisil tebes tamba faktus-faktus barak neebe halo kleur  iha problema neebe sai ba idak-idak nia privadu,no oin-oin tanesan sisi diak no sisi a’at hakarak halo iha sasan neebe espesial.
2.Menus sosialisaun konaba sistema informasaun neebe inportante,iha partei ada akomtesimentu hahu husi lapisan nia okos too lapisan nia leten tenki troka komunikasun no mensoalisasaun konaba akontese iha sistema informsaun neebe inportante,la iha populsaun fo hela teknologia iha tempu agora modernisasaun nee la fo a’as liu socialisasaun.
4.1.Desvantajen Rede/ Lina Wireline
Desvantajem rede/lina wireline iha oin ha’at;
1.      Sukat no halo fatin ba kabel neebe laiha,
2.      Tempu aumenta kleur,
3.      Aumenta fatin rede/lina la pernamen,
4.      Persisa osan hodi hadia rutin.
Vantajen ho Desvantajem sei sai haesan sistema informsaun ida hodi hao aplikasaun ba komputador hodi fo apoio ba opearasaun husi organisasaun ida.oprasaun instalasaun,hodi hadia komputador,ou sasan lunak no dadus nian.sistema informasaun mak komponente ida husi informasaun neebe relasaun ho integrasaun atu fo nia ojectivo ida neebe espesifikasaun liu.Komponente-komponente seluk neebe hanesan komponente input,(hatama),
modelu output(hasai),teknologia basis dadus (database).
Sistema informasaun mak hanesan dadus ida ba ida hodi halo integrasaun neebe relasaun no halo kompletu nia resultadu output diak iha forma pintura,lian hakerek iha database ida.informasaun mak komponente ida forma sistema neebe hanesan relasaun entre kompunente ida ho komponente seluk no nis objective atu hetan nia resultado informsaun iha material neebe special.Iha sitema informasaun hanesan susb-sub sistema ida neebe troka nia relasaun neeben forma no kompanente neebe iha laran pas ba input,- prosesu,- output,neebe relasaun ho informasaun halo( dadus neebe diak ba user).
           Sistema informaaun (SI)ida hanesan atu troka relasaun ho inegrasaun ida ho seluk hodi servisu hamutuk nia funsaun atu hadia problema neebe iha hanesan ransamentu husi ema,mak hanesan dadus,-prosesu-prosesu no oin-oin neebe integrasaun fo apoiu no fahe material necesidade halo desizaun manezamentu no iha material ida.
Exemplo hanesan problema ou kasus iha sistema informasaun komunikasaun nia laran;
Antes sistema informasaun konvida atu servisu operasaun nia hanoin sistema informasaun iha rua neebe halo neebe relasaun no lia fuan mak ,sistema element neebe troka servsu hanesan objective hamutuk.
No informasaun nee sai hanesan dadus neebe halo ona,,bainhira nia resultado neebe hetan nia ojectivo no uja iha objective neebe inportante.Akontese neebe aumenta luan no aumenta iha mundo era globalisasaun tuir mai nee; Kompania ejiji atu fo servisu neebe optimal no diak husi segi neebe halo sasan kontratu.Halo modelu iha sistema informasaun kompania persisa halo no fo apoiu ba manezamentu sistema informasaun neen iha oin mai.hatene servisu iha modernisasi sistena nian  haneasn sai ba parte ida.
Parte primeiru mak ,kompanian neebe esforsuan halo nainia mordernisasi meask no iha sistema informasaun ninian(insourcing).Parte ba dala rua kompania halo modernu  no
sistema informasaun nian ba parte liur no organisasaun material seluk bainhira kompania hatan liu no aumenta porformase,”core competency”no kompania(outsourcing).Halo modernisasi  iha kompanian nian tenki fo ba parte  neebe hetan fo apoiu husi kompania.
4.2.TEKNOLOGIA  INFORMASAUN
Instituto de Defesa Nacional halo cooperacao ho Instituto Superior de Ciências Sociais e Políticas (ISCSP),hahu halo curso Pós-Graduação iha Estudos Políticos e Militares.Pos-graduasaun,ho objetivo hodi optimiza cientifica e pedagozico iha planu estudoCurso. Promosaun Oficial Superior (CPOS) ho durasaun fulan 3 ho orario 180 oras.
Acompanhamentu ba alunos sira nee responsabilidade husi corpo docente ISCSP e acompanha husi oito professors doutores.
  Curso partisipa husi ema nain sanulu resin hat (14) nain sia (9) husi oficias F-FDTL husi componente  forca terestre, naval no formasaun, ema nain rua husi Instiuto de Diplomata husi Ministerio dos Negocios Estrangeiro, nain rua  husi Secretario Estado e  Defesa no ema nain ida husi Instituto de Defesa Nacional.Curso hodi reforca formasaun integrada husi multidisiplinar ba futuro oficiais superior F-FDTL hodi iha posibilidade ligasaun ho universitario hodi aprova reconhecimento academico ba iha curso e licenciado iha segundo siclo (mestrado nian).O Instituto de Defesa Nacional de Timor-Leste, hanesan  entidade públika timor oan nian, adapta tuir realidade  Timor , bá serbisu Timor  nian , iha  objektivu hanesan pólu excelênsia bá nível ensinu, husi formasaun no investigasaun (I&D+I), Kontribui bá hari konsiênsia nasional ida kona bá Defesa no Seguransa no bá dezenvolvimentu ekonómiku, kultural no sosial.  
Nune'e formasaun CPOS (curso formasaun ofisial superior) edisaun ida hahu iha Maio 2012 ne'e no se remata iha fulan janeiro 2013. Formasaun TIK hanesan area proriedade ida hodi ofisiais sira bele halo sira nia aktividade hanesan pesquisa iha internet , halo serbisu  
akademiku,no hanesan intrumento importante ida hodi bele suporta alunos
CPOS iha formasaun nian.  
Formasaun TIK mak aluno sira hetan hanesan introdusaun basiku komputador, sistema operativu, aplikasaun ba servisu, internet no asesu ba rekurso edukasaun online nian.
5.OPEN DISCUSSION & DEMO OS ANDROID (ICT-TL & TOSC)
Saida mak ANDROID OS? ANDROID hanesan Sistema Operativu Open Source Linux uza ba Mobile Telefone & Tablet PC.
Android sai espesial tamba se deit bele modifika hodi halo aplikasuan rasik ou uzaGoogle Java Libraria.ANDROID MARKET: Iha Opsaun ne’e imi bele buka, halo komparasaun no halo instalasaun 200.000 aplikasaun ho gratutita ba imi nia Mobile Telefone ou Tablet PC.
SHOW ROOM (Komunidade Android Timor-Leste)
Show Room se apresenta Produtu mak uza ANDROID OS ba MOBILE TELEFONE & TABLET PC husi Marka konhesidu hanesan: SAMSUNG, HUAWEI, LENOVO, TOSHIBA, ZTE, TABULET & EDUPAC. Labele lakon oportunidade hodi mai visita Show Room OS ANDORID nian ne'e.
5.1TEKNOLOGIA INFORMASI

Instituto de Defesa Nacional halo cooperacao ho Instituto Superior de Ciências Sociais e Políticas (ISCSP),hahu halo curso Pós-Graduação iha Estudos Políticos e Militares.
Pos-graduasaun,ho objetivo hodi optimiza cientifica e pedagozico iha planu estudo Curso Promosaun Oficial Superior (CPOS) ho durasaun fulan 3 ho orario 180 oras. Acompanhamentu ba alunos sira nee responsabilidade husi corpo docente ISCSP e acompanha husi oito professors doutores.Curso partisipa husi ema nain sanulu resin hat (14) nain sia (9)husi oficia F-FDTL husi componente  forca terestre, naval no formasaun,  ema nain rua husi Instiuto de Diplomata husi Ministerio dos Negocios Estrangeiro, nain rua husi Secretario Estado e  Defesa no ema nain ida husi Instituto de Defesa Nacional.
O Instituto de Defesa Nacional de Timor-Leste, hanesan  entidade públika timor oan nian, adapta tuir realidade Timor , bá serbisu Timor  nian , iha  objektivu hanesan pólu excelênsia bá nível ensinu, husi formasaun no investigasaun (I&D+I), Kontribui bá hari konsiênsia nasional ida kona bá Defesa no Seguransa no bá dezenvolvimentu ekonómiku, kultural no sosial.  Nune'e formasaun CPOS (curso formasaun ofisial superior) edisaun ida hahu iha Maio 2012 ne'e no se remata iha fulan janeiro 2013. Formasaun TIK hanesan area proriedade ida hodi ofisiais sira bele halo sira nia aktividade hanesan pesquisa iha internet , halo serbisu  akademiku, no hanesan intrumento importante ida hodi bele suporta alunos CPOS iha formasaun nian. Formasaun TIK mak aluno sira hetan hanesan introdusaun basiku komputador, sistema operativu, aplikasaun ba servisu, internet no asesu ba rekurso edukasaun online nian. Organiza husi ICT-TL (Information Communication & Technology) & TOSC (Timor Leste
Open Source Community) no hetan suparta husi Komunidade Android Timor Leste.
OPEN DISCUSSION & DEMO OS ANDROID (ICT-TL & TOSC) Saida mak ANDROID OS? ANDROID
Hanesan Sistema Operativu Open Source Linux uza ba Mobile Telefone & Tablet PC.
Android sai especial tamba se deit bele modifika hodi haloaplikasuan rasik ou uza Google Java Libraria.
ANDROID MARKET:Iha Opsaun ne’e imi bele buka,halo komparasaun no halo instalasaun 200.000 aplikasaun ho gratutita ba imi nia Mobile Telefone ou Tablet PC.
SHOW ROOM (Komunidade Android Timor-Leste)
Show Room se apresenta Produtu mak uza ANDROID OS ba MOBILE TELEFONE & TABLET PC husi Marka konhesidu hanesan: SAMSUNG, HUAWEI, LENOVO, TOSHIBA, ZTE, TABULET & EDUPAC. Labele lakon oportunidade hodi mai visita Show Room OS ANDORID nian ne'e.
5.2.Enkontru Sestu Quadros Informatika CPLP iha Timor Leste.
Hetan konvite hodi halo apresentasaun kona ba VillagetelcoProject ba belun sira husu CPLP iha Uma Fukun Parlamento Nasional iha Dili.Objetivu prinsipal tamba nasaun CPLP, nasaun barak mak iha situasaun iklima ambiente hanesan ho Timor Leste, ne'e duni sira interese atu desenvove projetu relasiona ho open hardware & open software nian, tuir sira nia hanoin husi diskusaun nebe'e mak ami halo katak ho situasaun krizi finaseiru mundial opsaun uza software livre sai hanesan agenda importante ba sira hodi halo diskusaun iha sira nia nasaun. Kona ba atu desenvolve konhesimentu sira besik kedas ho Africa do Sul entaun fasil hodi sira bele adapta aprende husi neba'a.Tamba inisiativa kona ba open source software desenvolve makaa tebes iha Africa do Sul nian ho suporta husi Governu rasik. Oin nusa ho situsaun iha Timor Leste? Espero ho governu foun agora bele mos iha mundansa ba sistem telekomunikasaun iha rai doben ne'e. (Lemi).
Africa do Sul.Iha 2002,Government IT Officer Council (GITOC) halo rekomendasaun ba gabinete Governo Africa do Sul hodi uza Free Open Source Software (FOSS.Implementasuan politika ida ne'e baseia ba issu hanesan: empenhu, seguransa, suporta no implementasun husi FOSS mak iha impaktu direitamente ba custo gasto ba implementasuan FOSS. Implementasuan FOSS hatur esplisitu tuir politika Governu Sul Africanu nian.
6.Fator susesu husi Implementasuan FOSS iha Africa do Sul fahe ba kategoria 3:
  1. Implementasuan husi FOSS tenki iha produz valor. Tenki iha valor ekonomiku mak as. Vantajem mak hetan husi politika ida ne'e mak hanesan custo efisiensi ba gastu, aumenta reseita estadu,no oportunidade hodi desenvolve FOSS.No mos iha valor social hanesan habelar informasaun ba populasuan loke fasilidade treinamentu ba IT.
  2. Desenvolve kapasidade no manuntensaun sufisiente.Liu husi kapasidade fornese informasaun, input husi spesialista sira no suporta desenvolvimentu FOSS.
  3. Suporta bot mai husi ator importante FOSS.Strategia haforsa suporta iha targetu mai husi nivel foti desisaun(birokrat),departementu sira,ema professional iha area IT,no user komputador sira hotu.Kampanye ba FOSS iha Africa do Sul hola parte koligasaun husi Shuttleworth foundation,Hewlett Packard,Canonical,MerakaInstitute,CSIIR(Council for Scientific and Industrial Research) hodi halo promosaun ba Open Source iha Africa do Sul. Governo Africa do Sul hanesan user barak iha Informasuan Tecnologia ho total computador hamutuk 400.000 mil no kada tinan gasta milhoes ba milhoes Rand (Osan Africa do Sul) ba iha hola software. Ho politika mak hasae husi SITA (State Information Technology Agency) iha 2003 departementu hotu husi governu uza FOSS.
Holanda :
Iha 6 Dezembru 2006, 8 Estadu iha Holanda asina Manifest van Open Gemeenten (Manifest Open Government) Manifestu ne'e ho nia konteudu katak sistema tecnologia informasaun ho nia tenderizasaun iha Governu tenki iha espiritu Open Source Software & Open Standard.        Manifetsu ne'e haforsa ba strategia politika desenvovimentu FOSS ba aspetu 4 nakloke (openess);
Supplier Independence
Aspetu ne'e katak governu labele depende ba kompanhia ou vendor ida deit ba tender.
Interoperability Troka informasaun tenki halo la iha limitasuan. Dokumentu bele asesu la presija uja programa espesificu deit.
Transparancy and Variability
Governu tenki halo Audit ba programa software nebe'e mak uja hodi hatene katak software ne'e suporta ona fator seguransa mak precisa.
Digital Durability
Dokumentu tenki bele loke sa tempu deit la precisa iha limita ba tempu.
Brazil
Governu Brasil halo planu hodi halo migrasuan ba FOSS ba 80% komputador Governu nian.Planu ne'e se implementa durante tinan 3. Ho objeviu Primeiru,Custo ba FOSS menus.Segundo,migrasaun halao hodi hasae no desenvolve produktividade husi software local.Terseiru,Hanesan pasu ba demokratizasaun ba asesu konhesimentu Iha tinan 2000, Governu Brazil suporta projetu ho skala bot ba uza FOSS ba aplikasuan GIS (Geographical Information System). Sistema ne'e uza ba setor public hodi halo gestaun ba populasuan no monitorizasaun ba sistema envairomentu nian. ba Projetu TerraLib hanesan desenvolvimentu ba aplikasuan Libraria GIS.Durante survey 2005, prediksaun total mercado GIS hamutuk 200 companhia ho 4000 funsinariu no hetan benefisisu USD $150 Milhoes.
Cina
Iha 2000, Governu chines inisia halo migrasuan ba FOSS. Liu husi desenvolve Linux versaun Cina (RedFlag)Objetivu husi migrasuan ne'e mak ida hodi responde ba nesesidade iha rai laran no seguransa ba rai laran Cina.90% software mak uza iha Cina hanesan software copy pirata (copy ilegal) ne'e duni hodi loke oportunidade ba mercado Governu Cina
akonsela hodi bele uza software legal.Governu Cina rasik gasta orsamentu barak hodi hola lisensa ba proprietariu software.Ho Linux mak hanesan open Standard,orsamentu balu mak Governu hasai bele aloka fali hodi desenvolve FOSS.Iha 2003, Companhia IT mak karakteristiku FOSS husi nasaun tolu hanesan, RedFlag (Cina), MIRACLE LINUX (Jepang) no Hansoft (Coreia do Sul) Desenvolve sistema operativu alternativu hanesan Windows. Iha 2004, Ministerio Informasaun Cina (The Chinese Ministry of Information) hari'i Open Source Software Promotion Alliance hodi dudu desenvolvimento FOSS iha Cina.
Estonia .
Governu Estonia primeira vez adopta FOSS iha 1995 hodi hamenus gasto ba IT. Servisu hotu-hotu iha seitor public indikadu atu uza FOSS. Linux sai hanesan software prinsipal ba modul hodi troka database (X-Road). Komponente hotu husi software desenvolve uza sistema X-Road baseia ba FOSS no publico be download programa ne'e ho livre.Estonia sai hanesan ezemplar nasaun mak desenvolve e-goverment ho susesu husi alokasuan orsamentu estadu ba desenvolvimentu Informasaun ho Tecnologia ba seitor publico uza 1% deit no programa ne'e halao ona durante tinan 10 nia laran.
Alemanha
Alemanha iha inisiativa oi-oin iha implementasaun FOSS. Ezemplu hanesan The German Bundestag uza Linux ba 150 servidor sira nian. Governu Munich iha planu atu troka 140.000 mil komputador desktop ba uza Linux. Polisi Alemanha rasik halo ona migrasaun ba 110.000 mil clientenya ba Linux. Tuir Ministro Interior husi Alemanha, Otto Schilly katak “presu laos sai hanesan razaun hodi halo migrasaun ba FOSS maibe Ami hakarak haforsa sistema siguransa komputador no prevene akontese monoculture no hamenus dependensia ba single supplier”
Malaysia
Governu Malaysia deklara nia suporta ba FOSS desde November 2001. Iha fulan April 2002, Association of Computer and Multimedia Industry of Malaysia akonselha ba Governu hodi uza FOSS ofisialmente . Malaysia Institute of Electronic Systems husu ba Governu hodi uza FOSS no desenvolve komputador baratu ho sistem FOSS. Iha fulan Julhu 2002, Malaysia lansa KOMNAS (Komputer Nasional) 20 unidade PC ho Sistema Operativu Linux desenvolve husi RDB-Hicom Info Tech . Iha Komnas iha Linux mak halo lokalizasaun (uza lingua local) tia ona, inklui aplikasuan ba escritoriu no web browser.
Peru
Peru hanesan nasaun ida mak ofisialmente deklara muda ba uza sistema FOSS. Ho seriedade husi Governu Peru hakerek iha Lei inan No 1609 (The Use of Free Software in Public Administration) lei ida ne'e deklara kona ba uza FOSS iha Instituisaun hotu Governu nian, Lei ne'e mos husu ba agensia governu nian hodi esplika no halo publikasuan ba relatoriu analiza orsamentu ba publico quando uza proprietariu software.
Srilanka
Gasto a'as iha hola computador no hola lisensa ba software husi proprietaiu software hodi hanesan razaun fundamental husi Srilanka hodi escolha FOSS. Pasu importante husi Srilanka adopta FOSS ho hamosu Sinhala. Hanesan primeiru sistema operativu linux iha Srilanka.Desenvolvimento FOSS iha Srilanka organiza husi LSF (Langka Software Foundation) hodi dudu desenvolvimento iha nasaun laran liu husi partisipasuan Global iha desenvolve FOSS. Ho supporta husi kompanhia boot hanesan (IBM, Google, SIDA nsst). Srilanka rasik halo ona desenvolvimento no pesquiza iha FOSS, hanesan:
  1. Aplikasuan Geronimo J2EE ba Server
  2. KBFx, ba Desktop KDE
  3. Apache AXIS
  4. Sahana FOSS, Aplikasuan ba Disaster Manajemen System
Resume ba Politika Nasaun seluk hodi adapta FOSS Ita bele dehan katak Nasaun seluk halo nia politika tamba: Governu hanesan ator prinsipal hodi disidi desenvolvimento FOSS. Tamba Nasaun seluk mak adopta ona FOSS iha oportunidade bot hodi aselera desenvolvimento teknologia ho benefisiu finansial maka hetan.
Nasaun barak konsidera uza FOSS hanesan dalan ida hodi bele sai hanesan kompetitor ida iha Mercado Global; dudu industria software lokal; iha komitmen hodi domokratiza Teknologia Informasuan no hamenus custo iha hola Teknologia Informasuan. Orsamento laos hanesan sai kestaun fundamental Nasaun sira ne'e adopta FOSS. Maibe Aspetu Seguransa, interoperabilidade, halakon dependensia ba Vendo ida, apoiu ba industria lokal hodi desenvolve maka sai hanesan fator importante liu custo.
6.1.Uza FOSS (Free Open Source Software/Software Livre hodi Hamenus Digital Divide           
           Atu hamenus digital divide (kesenjangan digital) presija iha alternativu plataforma ba software nakloke (open) ho karakter livre (free) no mos fo oportunidade bot hodi hamosu desenvolvimentu industria software local (Timor-Leste) liu husi FOSS ( Free Open Source Software)
husi ezemplu inisiativa nebe'e mak halo ona hodi sosializasaun no desenvolvimentu open source mak hanesan sosiedade sivil liu husi FONGTIL (Forum ONG Timor-Leste)
halo ona workshop no treinamentu open source software ba membru NGO sira iha Dili no iha Distrito, Governu liu husi Dirasaun Nasional Informasaun & Technologia (DNICT) husi Ministerio Infrastrutura ho inisiatifa programa E-Goverment Leadership Training & komunidade Open Source Software Timor-Leste liu husi Asosisaun Informasaun Tecnologia e Komunikasuan Timor Leste (ICT-TL) nebe'e mak halo ona sosializasaun no treinamentu open source software ba estudante univerisade sira mak iha kursu informatica, escola professional informatica no grupo juventude sira mak interese tebes atu aprende no desenvolve open soure software iha Timor Leste.
No mos groupu komunidade Open Source mak komesa moris iha Dili mak hanesan OpenSource4Justice (MOJ), Hadomi Linux (Encourage Youth iha Bairopite), IPDC (linux User) ho obejtivu hodi halo sosiliazasaun no fahe informasuan liu tan kona ba importansia FOSS (Free Open Source Software) liu husi aktiviade mak hanesan: Worskhop, Seminar, Trenamentu uza software livre (FOSS) ba ONGs, Estudante no Juventude sira iha Timor-Leste .
Saida mak FOSS?
FOSS (Free Open Source Software) movimentu ne'e hahu iha 1983 husi Richard Stellman ho Free asaun (FSF). Livre iha ne'e signifika livre hodi halo modifikasaun ou mudansa ba nia fonte kodigu programa (source code) , livre halo copia ou duplikasuan , livre halo distribuisaun, faan ou aluga. Oras ne'e FOSS (Free Open Source Software) nia desenvolvimento maka'as ho nia sistema operativu no programa aplikativu hanesan solusuan alternativu husi proprietariu software. Ho nia karater Livre fo benefisiu bot ba utilizador sira hodi halo mudifikasaun programa tuir sira nia nesesidade.
6.2.Ezemplu ba Aplikasuan FOSS :
Software FOSS fahe ba kategoria oi-oin mak hanesan Vantajen husi Software ne'e mak custo ba investimentu kiik, kualidade empenhu (modern) no seguransa diak tebes, bele halo lokalisaun no livre.Nasaun barak mak oras ne'e halo politika migrasaun ba FOSS (Free Open Source Software) ho suporta husi governu ba inisiativa FOSS nian ho fo intensivu ho desenvolve politika hodi suporta uza no desenvolve FOSS ba interese nasional nasaun nian. Nasaun sira ne'e hanoin katak ho uza FOSS bele enkoraza industria software local hodi desenvolve, hamenus gastu orsamentu ba iha tenderizasaun software iha instituisaun governu nian.
Desenvolvimentu FOSS iha Timor Leste sei menus, FOSS sei konsidera hanesan buat foun ida, no ema sira nebe'e mak uza FOSS se limita ba halo instalasaun ba software deit, sidauk halo mudifikasuan, sidauk aumenta fitur no mos sidauk hadia bug nebe'e mak iha. Ho razaun tamba recurso humanu ba iha area ida ne'e limitadu, sidauk iha informasuan no dokumentasuan mak kompletu, 100% escola teknika informatika no Universidade mak iha area Informatika sidauk hatama FOSS ba sira nia kurikulum.
  1. Aplikasuan ba Rede & Internet
  2. Aplikasaun mak relasiona ho sistema netwok. Hanesan mail server, web server no web browser. Aplikasuan atu uza iha internet mak Mozilla Firefox. Apache, Aplikasuan ba web server 58% uza iha Mundo.
  1. Sistema Operativu
  2. Sistema Operativu FOSS mak konhesidu no popular mak GNU/Linux. Kompostu husi distribuisaun oi-oin mak hanesan: Redhat, Debian, Fedora Core, Ubuntu sst.